โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ เอวํ ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ อยํ อริยา อิทฺธิฯ

[18] กตมา กมฺมวิปากชา อิทฺธิ? สพฺเพสํ ปกฺขีนํ, สพฺเพสํ เทวานํ, เอกจฺจานํ มนุสฺสานํ, เอกจฺจานํ วินิปาติกานํฯ อยํ กมฺมวิปากชา อิทฺธิฯ

กตมา ปุญฺญวโต อิทฺธิ? ราชา จกฺกวตฺตี [จกฺกวตฺติ (สฺยา.)] เวหาสํ คจฺฉติ สทฺธิํ จตุรงฺคินิยา เสนาย, อนฺตมโส อสฺสพนฺธโคปุริเส [อสฺสพนฺธโคปเก ปุริเส (สฺยา.)] อุปาทายฯ โชติกสฺส คหปติสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธิ, ชฏิลสฺส คหปติสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธิ, เมณฺฑกสฺส คหปติสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธิ, โฆสิตสฺส คหปติสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธิ, ปญฺจนฺนํ มหาปุญฺญานํ ปุญฺญวโต อิทฺธิฯ อยํ ปุญฺญวโต อิทฺธิฯ

กตมา วิชฺชามยา อิทฺธิ? วิชฺชาธรา วิชฺชํ ปริชปฺเปตฺวา เวหาสํ คจฺฉนฺติ, อากาเส อนฺตลิกฺเข หตฺถิมฺปิ ทสฺเสนฺติ, อสฺสมฺปิ ทสฺเสนฺติ, รถมฺปิ ทสฺเสนฺติ, ปตฺติมฺปิ ทสฺเสนฺติ, วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสนฺติฯ อยํ วิชฺชามยา อิทฺธิฯ

กถํ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา ปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ? เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทสฺส ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ – ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา ปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิฯ อพฺยาปาเทน พฺยาปาทสฺส ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ – ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา ปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ…เป.… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ – ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา ปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิฯ เอวํ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา ปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิฯ อิมา ทส อิทฺธิโยฯ

อิทฺธิกถา นิฏฺฐิตาฯ

3. อภิสมยกถา

[19] อภิสมโยติ ฯ เกน อภิสเมติ? จิตฺเตน อภิสเมติฯ

หญฺจิ จิตฺเตน อภิสเมติ, เตน หิ อญฺญาณี อภิสเมติ? น อญฺญาณี อภิสเมติฯ ญาเณน อภิสเมติฯ

หญฺจิ ญาเณน อภิสเมติ, เตน หิ อจิตฺเตน จ ญาเณน จ อจิตฺตโก [เตน หิ อจิตฺตโก (สฺยา.)] อภิสเมติ? น อจิตฺตโก อภิสเมติฯ จิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติฯ

หญฺจิ จิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ, เตน หิ กามาวจรจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ? น กามาวจรจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติฯ

เตน หิ รูปาวจรจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ? น รูปาวจรจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติฯ

เตน หิ อรูปาวจรจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ? น อรูปาวจรจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติฯ

เตน หิ กมฺมสฺสกตจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ? น กมฺมสฺสกตจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติฯ

เตน หิ สจฺจานุโลมิกจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ? น สจฺจานุโลมิกจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติฯ

เตน หิ อตีตจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ? น อตีตจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติฯ

เตน หิ อนาคตจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ? น อนาคตจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติฯ

เตน หิ ปจฺจุปฺปนฺนโลกิยจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ? น ปจฺจุปฺปนฺนโลกิยจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติฯ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติฯ

กถํ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ? โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปาทาธิปเตยฺยํ จิตฺตํ ญาณสฺส เหตุ ปจฺจโย จฯ ตํสมฺปยุตฺตํ นิโรธโคจรํ ทสฺสนาธิปเตยฺยํ ญาณํ จิตฺตสฺส เหตุ ปจฺจโย จฯ ตํสมฺปยุตฺตํ ญาณํ นิโรธโคจรํฯ เอวํ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติฯ

[20] กิํ นุ เอตฺตโกเยว อภิสมโยติ? น หิฯ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ทสฺสนาภิสมโย สมฺมาทิฏฺฐิ, อภินิโรปนาภิสมโย สมฺมาสงฺกปฺโป, ปริคฺคหาภิสมโย สมฺมาวาจา, สมุฏฺฐานาภิสมโย สมฺมากมฺมนฺโต, โวทานาภิสมโย สมฺมาอาชีโว, ปคฺคหาภิสมโย สมฺมาวายาโม, อุปฏฺฐานาภิสมโย สมฺมาสติ, อวิกฺเขปาภิสมโย สมฺมาสมาธิ; อุปฏฺฐานาภิสมโย สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปวิจยาภิสมโย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปคฺคหาภิสมโย วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ผรณาภิสมโย ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, อุปสมาภิสมโย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อวิกฺเขปาภิสมโย สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ปฏิสงฺขานาภิสมโย อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค; อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยาภิสมโย สทฺธาพลํ, โกสชฺเช อกมฺปิยาภิสมโย วีริยพลํ, ปมาเท อกมฺปิยาภิสมโย สติพลํ, อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยาภิสมโย สมาธิพลํ, อวิชฺชาย อกมฺปิยาภิสมโย ปญฺญาพลํ; อธิโมกฺขาภิสมโย สทฺธินฺทฺริยํ, ปคฺคหาภิสมโย วีริยินฺทฺริยํ, อุปฏฺฐานาภิสมโย สตินฺทฺริยํ, อวิกฺเขปาภิสมโย สมาธินฺทฺริยํ, ทสฺสนาภิสมโย ปญฺญินฺทฺริยํฯ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยาภิสมโย, อกมฺปิยฏฺเฐน พลาภิสมโย, นิยฺยานฏฺเฐน โพชฺฌงฺคาภิสมโย, เหตุฏฺเฐน มคฺคาภิสมโย, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานาภิสมโย, ปทหฏฺเฐน สมฺมปฺปธานาภิสมโย , อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิปาทาภิสมโย, ตถฏฺเฐน สจฺจาภิสมโย, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมถาภิสมโย, อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนาภิสมโย, เอกรสฏฺเฐน สมถวิปสฺสนาภิสมโย, อนติวตฺตนฏฺเฐน ยุคนทฺธาภิสมโย, สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิอภิสมโย, อวิกฺเขปฏฺเฐน วิสุทฺธิอภิสมโย, ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิอภิสมโย, มุตฺตฏฺเฐน วิโมกฺขาภิสมโย, ปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชาภิสมโย, ปริจฺจาคฏฺเฐน วิมุตฺติอภิสมโย, สมุจฺเฉทฏฺเฐน ขเย ญาณํ อภิสมโยฯ ฉนฺโท มูลฏฺเฐน อภิสมโย, มนสิกาโร สมุฏฺฐานฏฺเฐน อภิสมโย, ผสฺโส สโมธานฏฺเฐน อภิสมโย, เวทนา สโมสรณฏฺเฐน อภิสมโย, สมาธิ ปมุขฏฺเฐน อภิสมโย , สติ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อภิสมโย, ปญฺญา ตตุตฺตรฏฺเฐน อภิสมโย, วิมุตฺติ สารฏฺเฐน อภิสมโย, อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน อภิสมโยฯ

[21] กิํ นุ เอตฺตโกเยว อภิสมโยติ? น หิฯ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนาภิสมโย สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน อภิสมโยฯ

กิํ นุ เอตฺตโกเยว อภิสมโยติ? น หิฯ โสตาปตฺติผลกฺขเณ ทสฺสนาภิสมโย สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณํ อภิสมโยฯ ฉนฺโท มูลฏฺเฐน อภิสมโย…เป.… อมโตคธํ 5 นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน อภิสมโยฯ

กิํ นุ เอตฺตโกเยว อภิสมโยติ?

น หิฯ สกทาคามิมคฺคกฺขเณ…เป.… สกทาคามิผลกฺขเณ… อนาคามิมคฺคกฺขเณ… อนาคามิผลกฺขเณ… อรหตฺตมคฺคกฺขเณ…เป.… อรหตฺตผลกฺขเณ ทสฺสนาภิสมโย สมฺมาทิฏฺฐิ, อภินิโรปนาภิสมโย สมฺมาสงฺกปฺโป…เป.… ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณํ อภิสมโยฯ ฉนฺโท มูลฏฺเฐน อภิสมโย…เป.… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน อภิสมโยฯ

ยฺวายํ [สฺยายํ (สฺยา. ปี.)] กิเลเส ปชหติ, อตีเต กิเลเส ปชหติ…เป.… อนาคเต กิเลเส ปชหติ, ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ, อตีเต กิเลเส ปชหตีติฯ หญฺจิ อตีเต กิเลเส ปชหติ, เตน หิ ขีณํ เขเปติ, นิรุทฺธํ นิโรเธติ, วิคตํ วิคเมติ, อตฺถงฺคตํ อตฺถงฺคเมติ, อตีตํ ยํ น อตฺถิ ตํ ปชหตีติ? น อตีเต กิเลเส ปชหตีติฯ อนาคเต กิเลเส ปชหตีติฯ หญฺจิ อนาคเต กิเลเส ปชหติ, เตน หิ อชาตํ ปชหติ, อนิพฺพตฺตํ ปชหติ, อนุปฺปนฺนํ ปชหติ, อปาตุภูตํ ปชหติ, อนาคตํ ยํ น อตฺถิ ตํ ปชหตีติ? น อนาคเต กิเลเส ปชหตีติฯ ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหตีติฯ หญฺจิ ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ, เตน หิ รตฺโต ราคํ ปชหติ, ทุฏฺโฐ โทสํ ปชหติ, มูฬฺโห โมหํ ปชหติ, วินิพทฺโธ มานํ ปชหติ, ปรามฏฺโฐ ทิฏฺฐิํ ปชหติ ,

วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺจํ ปชหติ, อนิฏฺฐงฺคโต วิจิกิจฺฉํ ปชหติ, ถามคโต อนุสยํ ปชหติ, กณฺหสุกฺกธมฺมา ยุคนทฺธา สมเมว วตฺตนฺติ, สํกิเลสิกา [ตํสํกิเลสิกา (สฺยา. ก.)] มคฺคภาวนา โหติ?

น หิ อตีเต กิเลเส ปชหติ, น อนาคเต กิเลเส ปชหติ, น ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหตีติฯ

หญฺจิ น อตีเต กิเลเส ปชหติ, น อนาคเต…เป.… น ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ, เตน หิ นตฺถิ มคฺคภาวนา, นตฺถิ ผลสจฺฉิกิริยา, นตฺถิ กิเลสปฺปหานํ, นตฺถิ ธมฺมาภิสมโยติ? อตฺถิ มคฺคภาวนา, อตฺถิ ผลสจฺฉิกิริยา, อตฺถิ กิเลสปฺปหานํ, อตฺถิ ธมฺมาภิสมโยฯ ยถา กถํ วิย? เสยฺยถาปิ ตรุโณ รุกฺโข อชาตผโลฯ ตเมนํ ปุริโส มูลํ ฉินฺเทยฺยฯ เย ตสฺส รุกฺขสฺส อชาตผลา, เต อชาตาเยว น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาเยว น นิพฺพตฺตนฺติ, อนุปฺปนฺนาเยว น อุปฺปชฺชนฺติ, อปาตุภูตาเยว น ปาตุภวนฺติฯ เอวเมวํ อุปฺปาโท เหตุ, อุปฺปาโท ปจฺจโย กิเลสานํ นิพฺพตฺติยาติฯ อุปฺปาเท อาทีนวํ ทิสฺวา อนุปฺปาเท จิตฺตํ ปกฺขนฺทติฯ อนุปฺปาเท จิตฺตสฺส ปกฺขนฺทตฺตา เย อุปฺปาทปจฺจยา กิเลสา นิพฺพตฺเตยฺยุํ, เต อชาตาเยว น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาเยว น นิพฺพตฺตนฺติ, อนุปฺปนฺนาเยว น อุปฺปชฺชนฺติ, อปาตุภูตาเยว น ปาตุภวนฺติฯ เอวํ เหตุนิโรธา ทุกฺขนิโรโธฯ ปวตฺตํ เหตุ, นิมิตฺตํ เหตุ, อายูหนา เหตุฯ อายูหนา ปจฺจโย กิเลสานํ นิพฺพตฺติยาติฯ อายูหเน อาทีนวํ ทิสฺวา อนายูหเน จิตฺตํ ปกฺขนฺทติฯ อนายูหเน จิตฺตสฺส ปกฺขนฺทตฺตา, เย อายูหนปจฺจยา กิเลสา นิพฺพตฺเตยฺยุํ, เต อชาตาเยว น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาเยว น นิพฺพตฺตนฺติ, อนุปฺปนฺนาเยว น อุปฺปชฺชนฺติ, อปาตุภูตาเยว น ปาตุภวนฺติฯ เอวํ เหตุนิโรธา ทุกฺขนิโรโธฯ เอวํ อตฺถิ มคฺคภาวนา, อตฺถิ ผลสจฺฉิกิริยา, อตฺถิ กิเลสปฺปหานํ, อตฺถิ ธมฺมาภิสมโยติฯ

อภิสมยกถา นิฏฺฐิตาฯ

4. วิเวกกถา

[22] สาวตฺถินิทานํ [สํ นิ. 3.5.149 ปสฺสิตพฺพา]ฯ ‘‘เสยฺยถาปิ , ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ, สพฺเพ เต ปถวิํ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺฐาย เอวเมเต พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ, เอวเมวํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐาย อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติฯ